Anno 2014, tegen de achtergrond van ‘de’ crisis, vieren containerbegrippen als ‘verantwoord’, ‘bewust’, ‘duurzaam’ en ‘sociaal’ hoogtij. Tegenwoordig kan men naast verantwoord en duurzaam eten, reizen, verbruiken en wat al dies meer zij, ook als zodanig bankieren. De Nederlandse Triodos Bank verkondigt al dertig jaar enkel te investeren in partijen die een meerwaarde hebben op sociaal, cultureel en ecologisch gebied, met duurzaamheid als kernwaarde.
De Triodos Bank groeit en steeds meer mensen voelen zich aangetrokken tot deze ‘moreel verantwoorde’ vorm van bankieren. Om mij heen hoor ik ook steeds meer antropologen de keuze maken voor de Triodos Bank. Antropologiestudenten uit Leiden gingen zelfs bij Triodos op bezoek om “te ervaren hoe bankieren kan bijdragen aan duurzame economische ontwikkeling”. De aantrekkingskracht van Triodos Bank op antropologen verbaast niet, maar intrigeert wel. Waarom voelt een antropoloog zich (bij uitstek?) aangetrokken tot deze duurzame vorm van bankieren?
Tijdens mijn studie antropologie leerde ik: in het huidige tijdperk van mondialisering zijn kapitaal, goederen, mensen, ideologieën en culturen niet meer gebonden aan één plaats maar mobiel geworden. En daarmee lijkt een paradox geboren. Want die ontbinding aan plaats maakt juist dat we meer dan ooit verbonden zijn met onze medemens. De mens dichtbij, maar vooral ook de mens ver weg. Die interconnectedness (ja, ik moet het woord echt even noemen!), een stokpaardje van de antropologie, maakt dat antropologen zich sterk bewust zijn van de consequenties van acties hier, voor de ander, daar. Dus je geld toevertrouwen aan een bank kan gevolgen hebben voor een boer in Oeganda, wiens land zonder compensatie wordt opgeëist door een bedrijf dat er palmolieplantages verbouwt, gefinancierd door jouw bank met jouw centen (jep, ook je paar-honder-euro draagt hier vrolijk aan bij). Een bank die daarentegen met jouw geld investeert in microfinanciering, duurzame energie en biologische landbouw zal, dat lijkt me aannemelijk, minder ellende veroorzaken dan het eerder geschetste scenario. So far, so good.
Naast bovengenoemde verantwoorde doelen, financiert Triodos ook tal van religieuze instellingen. De website van de bank spreekt onder andere van financiering van een christelijke uitgeverij, een kerk en buurtcentrum, en een aantal christelijke kerken en gemeenschappen in verschillende steden. Niet alleen aan christelijke religieuze instellingen spendeert Triodos het aan haar toevertrouwde geld. Ook een aan boeddhisme gelieerde beweging wordt gefinancierd door de bank: “Triodos Bank financiert een breed palet van ondernemers en initiatieven die op een of andere manier bijdragen aan kwaliteit van leven. Vanuit onze visie dat elk individu zichzelf binnen zijn of haar eigen levensbeschouwing moet kunnen ontplooien, financieren wij ook levensbeschouwelijke initiatieven van verschillende gezindte en uiteenlopende opvattingen”.
Overigens maakte Triodos onlangs bekend de samenwerking met de Rotterdamse Islamitische Universiteit te beëindigen. De rector van het scholingsinstituut deed het afgelopen jaar nogal wat stof opwaaien met zijn uitspraken over onder andere homofilie en gematigde- en niet-moslims.
Hoewel ik hier niet beweer dat Triodos een christelijke levensstijl propageert, lijkt cultuurrelativisme, antropologen toch met de paplepel ingegoten, enigszins te conflicteren met doelstellingen die relaties van de Triodos Bank hier en daar formuleren. Zoals de visie van de door Triodos gesteunde Evangeliegemeente De Deur in Amersfoort: “zoveel mogelijk niet-godsdienstige mensen tot volkomen toegewijde volgelingen van Jezus Christus maken”. Natuurlijk past deze visie ruimschoots in de hierboven geciteerde, nogal brede opvatting van Triodos over levensbeschouwelijke organisaties. Maar botst dit wellicht met het door antropologen zo uitvoerig bediscussieerde maar oh zo belangrijk geachte cultuurrelativisme? Of toch niet, omdat er immers ook niet-christelijke organisaties geld van de Triodos Bank ontvangen? Misschien kunnen we het steunen van Triodos van De Deur wel duiden als religieus kolonialisme, in de zin dat Triodos indirect bijdraagt aan een missie die een specifieke set zingevende opvattingen wil opleggen aan ‘zoveel mogelijk mensen’. Welk standpunt neemt een antropoloog in? Is het überhaupt nodig hierover een mening te hebben als antropoloog? Ik weet het niet.
Het gaat mij er hier ook niet om de Triodos Bank als minder verantwoord neer te zetten of om de visie van de De Deur af te wijzen. Het gaat mij erom antropologen er attent op te maken dat een keuze voor Triodos niet per definitie mooi aansluit bij onze opgedane kennis en de bril waarmee we de wereld bekijken sinds onze opleiding. Triodos staat voor meer dan het inzichtelijk maken van de interconnectedness in onze gemondialiseerde wereld en de wens daarin een positief verschil te maken. Triodos staat blijkbaar ook voor connecties die niet klakkeloos als moreel verantwoord overgenomen kunnen worden. Duurzame energie en biologische landbouw, op zich een nobel streven, zijn in zichzelf al lastig genoeg maar bij Triodos gaat het dus ook over waarden en normen. Ik vind dat je, juist als antropoloog, daarbij stil moet staan, maatschappijkritisch en zelfreflectief.
Bankieren, verantwoord, antropologie… Lastig is het. Hoe het ook zij, de interconnectedness met betrekking tot bankieren is mij in elk geval duidelijk. Toch maar over op de bitcoins, dan hebben we ons geld zelf in handen.