“Ik heb vader naar boven gedaan.” Dat is de eerste zin uit het boek Boven is het Stil van Gerbrand Bakker en het zet meteen de toon voor de rest van het boek. Het schetst een prachtig beeld van een alleenstaande – en naar het lijkt ook eenzame – boer en de problematische relatie tot zijn zieke, oude vader, zijn verleden en zijn identiteit. Op 25 april 2013 verscheen de verfilming van Nanouk Leopold, waarin de onlangs overleden acteur Jeroen Willems de karakteristieke, zwijgzame boer speelt.
Hoewel het boek een weemoedige indruk wekt, wordt ook een geromantiseerd beeld van de boer neergezet als nuchter, rustig, één met de natuur, authentiek, puur, enzovoort. Een beeld dat ook in streekromans sterk naar voren komt, om maar te zwijgen over het rooskleurige plaatje dat geschetst wordt in het uitermate populaire televisieprogramma Boer zoekt vrouw. In een tijd waarin ‘eerlijk en biologisch’ hoogtij viert, een zeer aansprekend, geruststellend sentiment.
Een heel ander beeld krijgt vorm in een onderzoek van Jojada Verrips in 1977, naar de positie van boeren in de protestantse samenleving van Ottoland in de Alblasserwaard. Ik sprak met hem over boeren en hun sociaal-maatschappelijke status in de huidige tijd. Hij vertelde mij dat ten tijde van zijn onderzoek de positie van de boer langzamerhand degradeerde. Waar boeren eerst hoog in aanzien stonden, in de (regionale) politiek de lakens uitdeelden en zitting namen in kerkenraden, werd hun positie naarmate de tijd vorderde steeds zwakker door bovennationale regelgeving. Schaalvergroting met alle negatieve gevolgen van dien werd het devies en boeren wisten hun positie in de maatschappij niet te handhaven. Dit proces heeft zich, volgens Verrips, steeds verder doorgezet. Het aftakelen van de sociaal-maatschappelijke status en de keiharde realiteit van het boerenbestaan kan ik, als dochter van een (koeien)boer uit ervaring bevestigen: 365 dagen per jaar voor dag en dauw opstaan, de dreiging van zeer besmettelijke virusziektes, de (financiële) onmogelijkheid om enkel als boer in het levensonderhoud te voorzien, de wurgende webben van de Europese regelgeving, waardoor een bedrijfsvoering naar eigen inzicht volstrekt uitzichtloos is. De moeilijkheden die boeren in de huidige tijd treffen zijn recent ook onderzocht door onder andere Lizzy van Leeuwen, die schreef over psychische problemen bij boeren (een samenvatting hiervan ook te vinden op deze website).
Naar aanleiding van het uitkomen van Boven is het Stil werd ik me eens te meer bewust van de discrepantie die er bestaat tussen de romantische beeldvorming over boeren in de media en het onvrije regime, gedicteerd door de EU, waarin boeren heden ten dage het hoofd boven water proberen te houden. Wat beweegt dan deze boer toch als agrariër door het leven te gaan? En waar komt het idyllische, homogene beeld uit de media vandaan, terwijl de werkelijkheid hier zover vanaf staat?
Boven is het Stil geeft geen antwoord op deze uitdagende vragen, maar zet een discutabel verhaal neer, dat stof geeft tot nadenken. Bovenal is het een verhaal dat het lezen en/of kijken, met of zonder antropologische duiding, meer dan waard is!