Dansen voor identiteit

Yara heeft Liberal Arts and Sciences gestudeerd met een specialisatie in Culturele Antropologie en rondde haar master Contemporary Theatre, Dance and Dramaturgy af in 2015. De volgende thema’s kregen in beide studies haar focus: interdisciplinariteit, gender, sensualiteit, interculturaliteit, globalisering, educatie en social dance. Momenteel werkt zij als office manager bij Sociaal Economisch Onderzoek Rotterdam BV. Yara’s artikel gaat over de pedagogische waarde van dans voor de ontwikkelingen in de Nederlandse multiculturele samenleving.

Dansen voor identiteit
Het stimuleren van interculturele sensitiviteitsontwikkeling

door Yara van Hamburg

Als burger in deze maatschappij kan je dagelijks geprikkeld worden door anderen die zich (sociaal-cultureel gezien) anders gedragen. Het vergt een ontwikkelde vorm van interculturele sensitiviteit om hier zonder conflict mee om te kunnen gaan. Voor de ontwikkeling van interculturele sensitiviteit speelt het plaatsen van de eigen sociaal-culturele manieren (c.q. waarden, normen, gedrag) een belangrijke rol. Danskunst is een waardevol medium om deze aspecten van jezelf te leren kennen, door te leren begrijpen wat jij met jouw lichaam representeert in de multiculturele samenleving.

De nood voor belichaamd cultureel kapitaal
Belichaamd cultureel kapitaal is het geheel aan kennis en vaardigheden die iemand zich heeft toegeëigend en onderdeel is geworden van zijn/haar identiteit. Het is meer dan het spreken van een taal. Het is de gehele set van overtuiging en houding van iemand, die beloond wordt vanuit de maatschappij en die onderdeel is van het maatschappelijke gedachtegoed over hoe je succesvol wordt in het sociale systeem. Denk hierbij aan het idee ‘het zien van de wereld’, c.q. leren over de wereld door plekken te bezoeken. Het streven van iemand naar dit (sociaal-maatschappelijk) idee, wordt door anderen beloond omdat ‘iemand die andere delen van de wereld heeft gezien, meer wereldwijs zal zijn’.  

De ontwikkeling van ons belichaamd cultureel kapitaal staat in relatie tot conflicterende gevoelens tegenover anderen. Een gemis van een ontwikkeld belichaamd cultureel kapitaal leidt tot verhoogde ambiguïteit naar andere culturen, zoals Mark Bovens, Paul Dekker en Will Tiemeijer aangeven in de publicatie Gescheiden werelden?. Met weinig belichaamd cultureel kapitaal is het moeilijker om de eigen culturele gedragingen te onderscheiden van die van anderen. Zo speelt belichaamd cultureel kapitaal een belangrijke rol in het begrijpen van de levenskansen die behoren tot de socialisatie en ontwikkeling van mensen. Thuis, op school en door sociaal contact kan je jouw cultureel kapitaal ontwikkelen. Een belangrijk aspect hiervan is het herkennen en erkennen van je eigen belichaamd cultureel kapitaal. Het begrijpen hiervan staat namelijk in relatie tot het kunnen erkennen, open staan voor en om kunnen gaan met cultureel verschil.

Op gepaste wijze omgaan met de verschillen tussen culturen is een vorm van interculturele sensitiviteit. Volgens antropoloog Milton Bennet staat interculturele sensitiviteit voor het wereldbeeld dat bepaalt hoe mensen reageren op culturele verschillen. Deze vaardigheid is belangrijk omdat onze samenleving al langere tijd cultureel divers is. Uit het rapport Gescheiden werelden? blijkt dat er sociaal-culturele segregatie bestaat in Nederland. Deze segregatie is niet gebaseerd op etnische diversiteit maar komt voort uit het verschil in perspectieven over cultuurverschil. De sociaal-culturele segregatie wordt gestimuleerd door de angstgedachte dat de eigen sociale positie steeds instabieler wordt, als gevolg van meer culturele diversiteit. Door je te focussen op de manieren waarop jij jouw belichaamd cultureel kapitaal meer kunt ontwikkelen, leer je deze angstgedachte te relativeren. Als meer en meer burgers dit leren, kan de sociaal-culturele segregatie in Nederland mogelijkerwijs verminderd worden.

De moderne waarde van dans
Het lichaam representeert een medium, een intrinsiek gecodeerde representatie van sociale distincties. Antropologe Jane Desmond beargumenteert dat deze sociale onderscheidingen zowel gevormd en uitgevoerd worden door middel van het lichaam en niet alleen op het lichaam worden toegeschreven. In andere woorden, het lichaam is niet los te maken van de toegeschreven attributies, zoals gender, leeftijd en etniciteit, die gevormd worden in de vergelijking met andere lichamen en door andere lichamen. Zo is beweging van het lichaam niet alleen een fysieke activiteit, maar een mix van performatieve sociale structuren met de sociale, historische en culturele lichamelijke realiteit.

Het cultureel sensorium van ons lichaam
Cultuur is niet los te zien van ons lichaam en de mogelijkheid als mens om de wereld te ervaren door middel van ons lichaam. Het menselijk sensorium, ons waarnemen, is zo georganiseerd dat het inherent aan ons verbonden is en, zoals Kathryn Linn Geurts omschrijft: het beïnvloedt hoe wij anderen zien en onszelf. Zo is het gevoel van het aanraken van een ander intens gesocialiseerd, wat betekent dat het intrinsiek gekoppeld is aan de sociale waarden binnen een culturele groep. Hierdoor wordt ook beïnvloed hoe het gevoel van de aanraking wordt waargenomen, ervaren of wat het oproept. Hoe het lichaam dus kan bewegen, voelen en aanraken wordt geïnitieerd vanuit ons cultureel sensorium.

Het menselijk waarnemen is volgens cognitief filosoof Alva Noë een actief proces. Hij beargumenteert dat onze mogelijkheid om iets waar te nemen beperkt wordt door onze culturele handvaten. Wij kunnen dus alleen zien wat wij cultureel erkennen als iets om te zien. Het gaat om de manier waarop onze lichamen gecultiveerd zijn om op culturele wijze perceptie te beoefenen. Wat te zien is door een mens, is altijd beladen met historische en culturele specificaties. Ons lichaam heeft een effect op hoe wij het ‘in de wereld’-zijn ervaren en hoe wij deze wereld omschrijven en beïnvloeden. Zo speelt het lichaam een belangrijke rol voor onze sociale en culturele zelfontwikkeling.

De pedagogische kracht in dansen
Joane Nagel definieert ‘het lichaam’ als een instrument van performance en een plek van performativiteit. Performance is de manier waarop wij onze lichamen inzetten en gebruiken om onszelf in diverse rollen te presenteren naar anderen. Performativiteit is de wijze waarop wij de dominante sociale rollen, definities en normen bevestigen en herbevestigen, construeren en reconstrueren. Deze definitie verduidelijkt dat de intrinsieke connectie tussen ons lichaam en ons cultureel sensorium maakt dat de beweging van het lichaam nooit alleen een fysieke activiteit is. Fysieke bewegingen zijn inherent gekoppeld aan een mix van performatieve sociale structuren. Dansen is te omschrijven als een gestructureerde, ofwel gechoreografeerde, beweging van het lichaam en toont in haar choreografie de sociaal-cultureel intrinsieke belichaming van ons lichaam. Kortom, dansbewegingen zijn cultureel geconstrueerd.

Dans is onlosmakelijk verbonden met haar belichaming, daarom vormt het lichaam van een danser een grensgebied. De bewegingen die het lichaam kan maken, zijn namelijk intersectioneel gesocialiseerd met de sociale, historische en culturele lichamelijke realiteit van de danser. Dansen laat niet alleen zien hoe wij ons lichaam bewegen, het laat ook zien hoe ons lichaam ons beweegt. In de woorden van Ann Cooper Albright vormt dans een kritisch voorbeeld van de onlosmakelijke relatie tussen cultuur en de lichamen die deze culturen belichamen. Het dansende lichaam is sociaal-cultureel beladen en gekoppeld aan zelfpresentatie. Zo kan dansen niet alleen gewaardeerd worden om haar esthetisch karakter, maar ook om de krachtige gelijkenis die het heeft met het hedendaagse leven, de mogelijkheid die het heeft om de sociale en etnische identiteiten van de dansers (en toeschouwers) te bevestigen en zelfs voor de stimulans die het heeft op de balans- en/of vreugdevorming in een gemeenschap.

Dansers reflecteren in het dansen een performativiteit; dit is een reflectie van culturele identificaties. Joane Nagel geeft aan dat middels het mechanisme van performance dansers meervoudige identiteiten spiegelen, betwisten en transformeren. In de beweging van het dansen worden vervolgens identificaties  geuit en geherformuleerd, volgens Susan Reed. Dansbeweging laat dus een belangrijke fundering zien van hoe wij met elkaar in het dagelijks leven omgaan, communiceren en elkaar begrijpen. Dat maakt dans in mijn optiek een onbegrensd medium voor zelfontwikkeling en een pedagogische stimulans voor interculturele sensitiviteitsontwikkeling.

Dans als leermiddel
Volgens Dimitriadis & Carlson is de school bij uitstek een plek om je eigen identiteit te ontwikkelen. Jongeren zouden daarin de ruimte moeten krijgen om gewaardeerd te worden en zich gewaardeerd te voelen voor wie zij individueel zijn, in plaats van wie zij ogenschijnlijk representeren (op basis van culturele achtergrond). Op het gebied van interculturaliteit kunnen jongeren geïnstrueerd worden om constructief met begrip en bewustzijn om te gaan met de verschillen tussen mensen. Jongeren uit alle (sociaal-economische) lagen in de samenleving kunnen leren dat diversiteit niet iets is om te mijden of angst voor te vormen, wetende dat mensen altijd verschil zullen tonen in hun zijn en doen, of zij zich nu met dezelfde of met een andere cultuur verbonden voelen.

Met dans als medium kunnen interculturele engagement-projecten op school de interculturele sensitiviteitontwikkeling van jongeren stimuleren. Op deze manier profiteren jongeren van ondersteuning vanuit het onderwijs om het beeld van een wereld vol natiestaten, culturen en etniciteiten te herpositioneren en om, in navolging van Anne Hickling-Hudson, zich daarmee los te trekken van de traditie van hokjes en grenzen.

Met dit artikel geef ik aan dat dans als leermiddel ruimte creëert om het eigen belichaamd cultureel kapitaal te leren begrijpen en te waarderen. Dit komt omdat er een inherente verbintenis is tussen wat ons lichaam representeert en de manier waarop wij onze culturele wereld ervaren. Met andere woorden, dansen draagt bij aan ons bewustzijn over onze eigen culturele manieren en hoe deze in relatie staan tot de manieren van een sociaal-culturele ‘ander’. In dit bewustzijn ontwikkelen wij ons belichaamd cultureel kapitaal en onze interculturele sensitiviteit. Daarom is het beoefenen van dans een stimulans voor positieve sociale interactie in onze multiculturele samenleving.