In de prijswinnende documentaire ‘Sidik en de Panter’ neemt Reber Dosky de kijker mee naar zijn vaderland en laat ons kennismaken met Sidik, die al 25 jaar op zoek is naar een panter. Als de panter terugkeert zal het gebied als nationaal park beschermd worden en komt er eindelijk een einde aan de bombardementen en plunderingen. De film is te zien in filmtheaters en via Picl. Sietske sprak Reber Dosky in de foyer van De Balie over de zoektocht van Sidik, de kracht van vrouwen in zijn films, en meer.
Auteur: Sietske Bosma
Om te beginnen deze vraag. Hoe is de film tot stand gekomen?
In 2013 heb ik kennisgemaakt met Sidik in Dohuk op het internationale filmfestival. Mijn afstudeerfilm Lokroep draaide daar. In de film komt een patrijsvoor en Sidik dacht dat hij naar een natuurfilm ging kijken, dus zo is hij op mijn film afgekomen. Maar hij was natuurlijk teleurgesteld. Later hebben wij kennisgemaakt en heeft hij zijn eigen verhaal verteld, en zijn verhaal is bij mij blijven hangen. Op een gegeven moment dacht ik, ja ik moet hier iets mee doen en ben ik bij hem op bezoek gegaan. Het bleek dat hij inderdaad een heel interessante man is. De zoektocht naar panter vond ik een heel interessant hoopgevend verhaal. Toen heb ik wat op papier gezet en ben ik een paar keer bij hem in Koerdistan geweest. Uiteindelijk heb ik in 2018 besloten om te gaan filmen.
En hoe lang heeft het hele proces geduurd?
We zijn er vijf keer geweest, en elke keer twee of drie weken lang. In alle vier de seizoenen.
Hoe heb je de wetenschapster Hana gevonden?
Ik heb haar eigenlijk via Nederlandse kranten gevonden. Ze had in Nederland een belangrijke prijs gewonnen. Toen ik bezig was met het verhaal van Sidik en dat zag dacht ik dat het een hele rijke toevoeging is, het is een mooi cadeautje. Zodoende heb ik contact met haar opgenomen en ben ik bij haar geweest. En ik vond het ook mooi wat zij deed.
De verhaallijnen passen mooi in elkaar in de film.
Ze vullen elkaar goed aan. Iets wat Sidik niet gevonden heeft vindt zij uiteindelijk. En uiteindelijk is ze ook een heel moderne vrouw in een masculiene cultuur, met dezelfde bergen om haar heen. En ze werkt op een wetenschappelijk niveau. Naar mijn idee is ze niet alleen maar een vrouw die zich daarmee bezighoudt, maar eist ze ook haar plek. Ze staat symbool voor een nieuwe generatie, de moderne vrouw in Koerdistan. En ook dat aspect vond ik heel mooi.
En ook als ze die klas lesgeeft.
Dat ze de jongere generatie een beetje begeleidt en de betekenis van de natuur doorgeeft. En ook waarom wij als mensen de natuur nodig hebben en andersom. De jonge generatie is uiteindelijk de toekomst van de maatschappij.
In veel van je andere films zie je de oorlog in beeld, terwijl in Sidik en de Panter de stilte van de natuur sterk naar voren komt. De bergen zijn echt een karakter in de film. Wat voor betekenis hebben de bergen precies?
Wat ik wilde neerzetten is dat de bergen het hoofdkarakter van mijn film zijn. En Sidik is de gids die ons begeleidt in de bergen. Wij Koerden we hebben een speciale band met de bergen. De uitdrukking waar ik het ook in de film over heb is ‘’de enige vrienden van de Koerden zijn hun bergen’’. Wat ook eigenlijk een beetje triest is. De internationale gemeenschap laat de Koerden keer op keer in de steek. Vorig jaar is dit ook in het noorden van Syrië gebeurd, toen Trump Amerikaanse militairen heeft teruggetrokken en ruimte heeft gemaakt voor Erdogan om vervolgens het Rojava (noorden van Syrië) aan te vallen. Terwijl de Koerden een paar jaar heel veel gevochten hebben met IS en daarbij een belangrijke rol hebben gespeeld. Zodra dit gevaar verlopen was en Amerikanen hebben zich teruggetrokken en hebben gezegd tegen Turkije je bent welkom, je mag meer Koerden vermoorden. Met dit soort echt gebeurde verhalen zijn wij opgegroeid. Ik wilde iets terugdoen voor de bergen. Ik wil de bergen als een hoofdkarakter in mijn film laten voorkomen, niet alleen maar als een decor. Ze staan ergens voor. Ook heb ik het in een oorlogsgebied meestal over sterke vrouwen. Jammer genoeg zijn vrouwen directe slachtoffers in een oorlog. Ook uit de Tweede Wereldoorlog en de Eerste Wereldoorlog zijn er verhalen over vrouwen die verkracht zijn. Het is ook een soort mechanisme van de vijand om de maatschappij klein te krijgen. IS heeft precies dezelfde tactiek gebruikt. Toen zij Yezidi Koerden aanvielen was het eerste wat ze deden jonge vrouwen ontvoeren. Ze hebben 3000, 4000 vrouwen ontvoerd. Allemaal hebben zij vreselijke dingen meegemaakt. Alleen maar om de Koerden klein te krijgen. En ik probeer daarin juist de kracht van vrouwen te vinden en het dan over de sterke vrouw te hebben.
In andere films ligt inderdaad sterk de nadruk op sterke vrouwen. In deze film wat minder, maar zijn vrouwen toch nog steeds aanwezig.
De vrouw is nog steeds aanwezig. Mijn andere films Radio Kobanî en Meryem gaan over een beweging in het noorden van Syrië die alleen maar uit vrouwen bestaat. Deze vrouwen zeggen eigenlijk tegen alle bewegingen die tot nu toe in het Midden-Oosten voorgekomen zijn zoals geloofsbewegingen, oorlogen, wat dan ook, dat ze allemaal vanuit mannengedachten gevoerd zijn. Geloof is door mannen bedacht en door mannen uitgevoerd, en voor oorlog geldt hetzelfde. In Rojava (noorden van Syrië) is nu een beweging waarin vrouwen zeggen, tot hier en niet verder. Wij willen opnieuw deze samenleving gaan opbouwen, wij willen niet zoals jullie doen vanuit één invalshoek alles bedenken. Met mannen en vrouwen naast elkaar gaan we opnieuw naar deze samenleving kijken en samen de samenleving opnieuwopbouwen. Als je een film maakt in dit gebied moet je dat wel voelen en vanuit dit perspectief moet je ook verhalen gaan vertellen. De film die ik nu gemaakt heb, Sidik en de Panter, komt uit het gebied waar ik zelf vandaan kom in het Zuiden van Koerdistan (Noorden van Irak). Dat is een conservatief gebied en de rol van vrouwen is nog steeds beperkt tussen vier muren. Maar er zijn wel mensen zoals Hana die naar voren komen en proberen hun plek te eisen, dus daar heb ik rekening mee gehouden door in de film daar ook ruimte voor te geven. Dit was de ruimte die ik kon geven, meer was er niet.
Een heel indrukwekkende scène, met de rouwende vrouwen.
Het is een pijnlijke scène met de rouwende vrouwen op het kerkhof die veel ellende meegemaakt hebben. Zij wachten nog steeds op hun kinderen, op hun man, op hun broer, zuster, dochters, enzovoort.
Ja zeker. Zie je jezelf eigenlijk ook een beetje als een antropoloog? Er zitten ook antropologische elementen in de film.
Eerlijk gezegd ben ik daar niet bewust mee bezig. Ik zie mezelf als filmmaker. En ik weet ook niet veel van de studie antropologie over het precies inhoudt. Als ik een verhaal induik probeer ik met camerawerk en geluid het beste eruit te halen. Maar echt antropologisch ben ik niet bezig eerlijk gezegd.
Het is ook een observerende film.
Ik ben een observerende maker en ik laat veel ruimte aan de kijker zodat zij kunnen genieten. Ik neem mensen graag mee naar een nieuwe wereld en dan wil ik ze in de nieuwe wereld zoveel mogelijk elementen geven. En laten genieten, dat ze betalen voor een bioscoopticket en een mooie reis meemaken.
Ja meenemen in een andere wereld. En ook met de gids die Sidik is?
De kijker maakt ook de reis die Sidik meemaakt samen met hem, en kijkers genieten net zoals ik en mijn crewgenoten deden van dit gebied. Sidik ziet eigenlijk dingen niet die wij wel zien. Voor hem is een natuurlijk proces geworden. Hij gaat naar buiten, hij ziet die sneeuw, hij ziet die mooie bergen, en voor hem is het heel gewoon geworden. Maar voor ons was het elk moment, wauw prachtig, hier staan we even bij stil.
Ben je het landschap meer door zijn ogen gaan zien gedurende het proces?
Ja bijvoorbeeld de geiten kon ik in eerste instantie niet zien. Hij zag steeds geiten die echt heel ver weg waren. Ik vroeg me af hoe hij dat kon zien. Hij leerde ons hoe wij moeste kijken. Ook naar al die teksten in de grotten waarin wij zaten, en alle stenen die wij alleen maar als een steen zagen, maar waarvan hij zei dat het iets uit de oudheid was. Heel bijzonder. Hij had meer oog voor details die wij niet hadden. Maar ook voor gevaren bijvoorbeeld. We waren geen ervaren mensen en kwamen als buitenstaanders zijn wereld in. En soms als het drie uur was zei, hij we moeten nu niet verder, want anders wordt het te donker en wordt het te gevaarlijk. En één avond waren we inderdaad heel laat, en om ons heen waren veel wolven. Toen hing er wel een bepaalde spanning omdat we ze heel dichtbij ons hoorden.
Een andere bijzondere scène is wanneer Sidik een jager tegenkomt en zijn geweer afpakt. Dan zie je dat de wandelstok het voorwerp is waarmee Sidik zich door de wereld beweegt en het geweer het voorwerp van die jager. Misschien is de camera voor jou een manier om…
Ja waar ik heel erg blij mee ben is dit. Mijn opa had een Kalasjnikov in zijn hand. Die heeft voor zijn land gestreden. De vader van Sidik en de ooms van Sidik waren ook op dezelfde wijze zoals mijn opa aan het vechten voor hun land, om hun volk te verdedigen. Ik ben wel ontzettend blij dat er mensen zoals Sidik zen Hana zijn, en mensen zoals ik, die met hun tijd meegaan en andere materie in hun hand hebben om te strijden voor hun land. En de stok wat Sidik in zijn hand heeft symboliseert dat voor mij. Mijn camera is een directe vertelling wat ik heb in mijn hand, en de pen die Hana in haar hand heeft op wetenschappelijke niveau is ook een wapen die zij in haar hand heeft. En wat Hana in haar hand heeft is eigenlijk het beste van ons alle vier. We proberen allemaal op onze eigen manier iets te betekenen voor ons land.
Waarom is de pen in dat opzicht beter dan de camera?
Ik denk dat een wetenschappelijke studie veel wegen voor je opent. Ik ben alleen op een kunstniveau bezig en vertel verhalen. Maar de pen kan nog meer betekenen. En de pen kan iedereen begeleiden tot een strijder in ideologische zin.
De camera kan misschien meer toegankelijk zijn?
De camera is interessant voor de wereld, ik kan mensen die niet in Koerdistan leven verbinden aan mijn land. Ik kan informatie geven aan die mensen. Maar dat is weer van op een afstand. En uiteindelijk hebben de mensen die in Koerdistan zelf leven die pen nodig om zich te kunnen ontwikkelen. En dat is denk ik het verschil.
Dat is interessant. Voelt het ook alsof de camera afstand creëert tijdens het filmen?
Met de camera leg je alles vast. Uiteindelijk maken we in de montage een verhaallijn. En nu hebben in Nederland heel veel mensen de film gezien. Ze vinden het prachtig. Dat is allemaal van een afstand. In positieve zin hebben nu heel veel mensen een emotionele band met de Koerden, maar daar houdt het op. Dat geeft een bepaalde afstand. De Koerden die in Koerdistan zelf leven, de directe overlevenden die uiteindelijk het land moeten vormen en de nieuwe maatschappij moeten ontwikkelen hebben die pen nodig. En mensen zoals de studenten in die studiezaal die naar Hana luisteren. Zij hebben goede wapens in hun hand die de maatschappij verder gaan helpen.
Er zit ook een spanning in de film wanneer Sidik bijvoorbeeld praat met Saman in de grot over weggaan uit het gebied of blijven. Dan zegt Sidik iets moois over dat je een boom niet kunt verplanten. Zie je dat zelf ook op die manier?
Hij zegt eigenlijk, als je je land verlaat dan verlies je je waarde. Ik denk dat het ervan afhang vanaf welke kant je het bekijkt. Als je je land verlaat dan kom je in een nieuwe maatschappij en verlies je je waarde. Daar ben ik het helemaal mee eens. Want je komt in een maatschappij die voor jou onbekend is. Je moet alles opnieuw leren en van nul beginnen, wat je ook bent in je eigen land en welk diploma je ook hebt. Dan heb je de eerste vijf jaar nodig om de maatschappij te ontdekken, om een nieuwe taal te leren, een nieuwe cultuur te leren. In dat opzicht heb je je waarde verloren. Vanaf een andere kant bekeken, als je gedwongen bent om te vertrekken en het is een kwestie van leven of doodgaan, dan denk ik niet dat je je waarde verlies. Je wil je leven redden. Maar het verhaal van Saman is eigenlijk een verhaal van de nieuwe generatie in Koerdistan die ook een beetje kritisch is naar de overheid dat er niet genoeg werkgelegenheden zijn voor de jonge generatie. Je kunt geen samenleving bouwen die alleen maar die op beton gebaseerd is, alleen maar op huizen bouwen. Het land moet het economisch stabiel zijn, mensen moeten gemakkelijk kunnen reizen en hun samenleving kunnen opbouwen op alle gebieden. En Saman is een goed voorbeeld van iemand die de wereld wil ontdekken. Maar de manier waarop hij weg wil is het probleem. Hij wil eigenlijk als illegale persoon het land verlaten en weggaan. Dat betekent dat je vijf, zes jaar niet terug kunt komen. Daarom vind ik het wel goed hoe Sidik reageert. Je kunt ook zeggen, je hebt een Koerdische overheid, je kan een paspoort aanvragen, een visa ergens aanvragen. Dan ontdek je de wereld en kom je weer terug met die ervaringen. En dan kun je iets moois voor je land betekenen. Hij kiest ervoor om weg te gaan en niet meer terug te komen
Naast de verschillende personen die je volgt in de film is ook je eigen verhaal deel van de film. Hoe is die keuze tot stand gekomen?
Ja het verhaal van mijn opa. Wat ik al in het begin van het interview zei is dat ik iets wilde maken over de bergen, een film waarin de bergen hoofdkarakter zijn. En ik dacht dat ik ook deel ben van het verhaal wat in de bergen voorkomt. We hadden het idee om samen met Sidik en de crew naar de plek te gaan waar mijn opa is vermoord. Maar elke keer heb ik het uitgesteld, omdat het emotioneel zwaar was. De laatste keer toen wij daar waren is het uiteindelijk wel gelukt. Het is een kwetsbaar moment, maar op dat moment dacht ik dat ik iets meer van mijn achtergrond moest meegeven aan de kijker. En ik moet zeggen dat mijn crew me ook ontzettend goed geholpen heeft. Dus toen was het voor mij ook toegankelijk om het los te laten en uiteindelijk op uitnodiging van Sidik voor de camera te gaan.
Heeft Sidik de film zelf ook gezien en wat vond hij daarvan?
Hij was hier bij de première op het IDFA. Hij was speciaal helemaal vanuit Koerdistan naar hier gekomen en hij was heel blij en trots. En hij heeft hier het hele festival meegemaakt en het is bijzonder goed ontvangen. We hebben de film ook daar vertoond. We hebben een bioscoop gehuurd en alle ambassades uitgenodigd, en familie en vrienden. Ze waren er heel blij mee.
Ben je nu ook met een project bezig?
Ik ben aan het schrijven en ik ga ook binnenkort weer naar Koerdistan om een documentaire over Yezidi girls te maken. Dat zijn vrouwen die slachtoffer zijn van IS, die mishandeld, verkracht en verkocht zijn. Uiteindelijk komen zij terug en hoe integreren zij dan in hun eigen maatschappij. Daar gaat het over.
Ik ben heel benieuwd. Bedankt voor het interview!