Bart Dijkstra studeerde Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie aan de Universiteit Leiden en vertrok na zijn masteronderzoek naar Colombia om te werken op het gebied van vredeseducatie. Tijdens zijn master deed hij onderzoek naar de transitieprocessen in het dagelijkse leven van voormalige guerrillastrijders. Om meer inzicht te krijgen in de dynamische situatie waarin Colombia zich nu bevindt omtrent het vredesproces, heeft Michael contact gezocht met Bart en hem gevraagd om zijn ervaringen vanuit het veld met ons te delen.
Na je Master antropologie ben je binnen korte tijd naar Colombia geëmigreerd. Wat was het dat jou trok tot dit land?
“Het is inmiddels 10 jaar geleden dat ik voor het eerst in Colombia was. Ik vond het toen al een enorm fascinerend land. Tijdens mijn studie antropologie in Leiden heb ik mij verder gericht op Colombia, met het idee in mijn achterhoofd om hier na mijn studie voor een langere periode heen te gaan. Na mijn masteronderzoek naar transitieprocessen in het dagelijks leven van voormalige strijders was ik helemaal om.”
Kan je enkele voorbeelden geven wat jou zo fascineerde aan Colombia?
“In Colombia is alles extreem en erg gepolariseerd – dat blijkt ook wel uit het referendum. Op veel gebieden is er enorm veel ongelijkheid. Er is bijvoorbeeld enorm veel armoede, maar ook veel rijkdom. Als je in de bus zit verandert het landschap elk kwartier. En ondanks dat er veel angst heerst onder de bevolking, zijn de mensen ook hartstikke gastvrij. Ik denk dat het vooral deze extremen zijn die Colombia zo interessant maken voor mij.”
De meeste mensen weten tot op een zekere hoogte van het conflict dat zich al decennia afspeelt in Colombia. Kan jij inzicht geven in welke groepen betrokken zijn in dit conflict en wat er ten grondslag ligt aan dit conflict?
“Het is erg lastig om de conflicten in Colombia in een notendop samen te vatten. Wat naar mijn mening wel van belang is, is om over conflicten in het meervoud te spreken. Als er over het ‘Colombiaans conflict’ gesproken wordt, gaat het natuurlijk meestal over het conflict tussen de FARC en de Colombiaanse overheid. Hier wordt drugs vaak genoemd als de belangrijkste factor voor het aanhouden van het conflict. Het is echter veel complexer en het ligt ook veel genuanceerder.
Enkele oorzaken voor het aanhouden van de conflicten zijn bijvoorbeeld sociale ongelijkheid – en het gebrek aan cohesie dat hieruit voortkomt, de invloed van de staat in rurale gebieden, het wantrouwen in staatsinstituties, de angstcultuur die er heerst en tegenstrijdige ideologieën. Daarnaast is het ook belangrijk om rekening te houden met regionale verschillen. Bepaalde gebieden zijn vooral getroffen door guerrilla-geweld terwijl andere gebieden veel te lijden hebben gehad van paramilitair geweld. Vooral in de grote steden zijn drugskartels en tegenwoordig ‘BACRIM’ de veroorzakers van angst en geweld, voornamelijk in de armere buitenwijken.
BACRIM zijn nieuwe gewapende groeperingen die voortkomen uit de drugskartels en paramilitaire groepen die vooral vanaf de jaren 80 actief zijn. Naast de FARC is ook het Nationaal Bevrijdingsleger (ELN) actief als guerrillabeweging. Daarnaast is de rol van het Colombiaanse leger ook niet volledig buiten beschouwing te laten. Deze verschillende factoren en actoren in de conflicten laten zijn dat de oorzaken van deze conflicten gecompliceerder zijn dan bekend is en dat ze dus niet enkel rond de drugshandel concentreren.”
Jij hield je onder andere bezig met werkzaamheden op het gebied van ‘vredeseducatie’ in gebieden die getroffen waren door conflict. Wat voor werkzaamheden waren dit precies?
“In het verleden had ik vanuit Nederland al eens een meegewerkt aan een project in ‘vredeseducatie’. Dit project werd georganiseerd door een Nederlandse organisatie in samenwerking met de Colombiaanse organisatie Escuela de Paz. Toen ik hier net kwam wonen heb ik contact met hen gezocht en kon ik meteen aan de slag.
Het project dat wij deden vond plaats op twee middelbare scholen in Viota, ongeveer drie uur ten zuiden van Bogota. Viota is van oudsher een communistisch bolwerk – de eerste communistische partij van Colombia is hier opgericht. Hierna was de FARC er jarenlang actief. Rond 2003 hebben hier veel gevechten plaatsgevonden tussen de FARC en paramilitaire groepen, waardoor veel mensen op de vlucht geslagen zijn. Ondanks dat het nu gelukkig weer rustiger is, heeft het conflict diepe sporen nagelaten in de levens van velen.
Mijn taken bestonden vooral uit het voorbereiden en geven van workshops rondom thema’s zoals drugs- en alcoholpreventie, milieubehoud, gender(on)gelijkheid, democratie en mensenrechten. Vredeseducatie is een breed concept. Het is gebaseerd op het idee dat mensen ‘vrede’ kunnen leren, zowel in de omgang met zichzelf, met anderen en met de natuurlijke omgeving. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan trainingen gericht op conflictresolutie, democratie en mensenrechten. De trainingen die wij gaven hadden deze elementen ook, maar het voornaamste doel was het aanbieden van verschillende manieren om naar geweld te kijken. Dit deden wij op een interactieve en vaak ludieke manier, zodat vooral de leerlingen en hun ouders gestimuleerd werden om alternatieve perspectieven te zoeken.”
Daarnaast heb jij ook meegewerkt aan Colombiaanse televisieprogramma’s, klopt dat?
“Jazeker! Ik heb meegewerkt aan een aflevering van Camino Esperanza*, een televisieprogramma met als thema: ‘De zoektocht naar vrede’. Hiervoor ben ik met een tv-ploeg naar Casanare gereisd, een gebied dat hard getroffen is door paramilitair geweld. Hier hebben we verschillende interviews gehouden met voormalige strijders van paramilitaire groeperingen en slachtoffers van de conflicten. Mijn taak bestond uit het assisteren tijdens de interviews en het reflecteren op de interviews. Het programma is uitgezonden op de Colombiaanse nationale televisie en is hierna nog twee keer herhaald.”
Op dit moment bevind jij je in het midden van de dynamische, interessante en zeer belangrijke sociale en politieke processen die plaatsvinden in Colombia omtrent het vredesakkoord. Op 23 juni 2016 hadden de Colombiaanse overheid en de FARC een historische wapenstilstand ondertekend en op zondag 2 oktober heeft er een referendum plaatsgevonden, waardoor de kans op vrede dichterbij dan ooit leek. Kan jij vertellen wat het sentiment is dat daar nu heerst?
“Wapenstilstanden met de FARC zijn niet per se historisch, of in ieder geval niet zo bijzonder als wat er nu gaande was. Op 26 september is er een vredesakkoord gesloten met de FARC. Dit was een symbolisch moment waarbij Rodrigo Londoño – alias Timochenko (leider van de FARC) – en Juan Manuel Santos – de Colombiaanse president – elkaar in het wit gekleed de hand schudden en met een pen gemaakt van kogels het vredesakkoord hebben ondertekend. Deze foto heeft Santos een nobelprijs voor de vrede opgeleverd. Het enige wat toen nog in de weg stond was een referendum.
Er was weer hoop. Al mijn Colombiaanse vrienden hebben voor zover ik weet ‘ja’ gestemd. Maar er was ook angst – populisme is in Colombia nog een groter probleem dan in Nederland(!). De voormalige president Uribe was fel tegenstander van het vredesakkoord. Hij stelde dat de FARC met dit akkoord te veel politieke macht zou krijgen en dat er niet genoeg boetedoening zou plaatsvinden. Blijkbaar hebben hij en zijn medestanders hier veel mensen van kunnen overtuigen. Uiteindelijk heeft het ‘nee-kamp’ met 50,21% van de stemmen gewonnen tegenover 49,78% van de stemmen voor het akkoord. Het is nu afwachten hoe het vredesproces verder zal verlopen, maar gelukkig is zowel de top van de FARC als de overheid nog steeds bereid om opnieuw rond de onderhandelingstafel te gaan zitten.
Wat mij vooral opviel was dat bij veel nee-stemmers veel angst heerste. Op straat hoorde je vooral dat de FARC het land zou overnemen als dit akkoord goedgekeurd zou worden. Het meest tragische vind ik echter dat in vrijwel alle gebieden (op één na) waar de guerrilla actief is of waar extreem guerrilla geweld heeft plaatsgevonden, met een vrij ruime meerderheid voor ‘ja’ is gestemd. Om terug te komen op de regionale verschillen in het land, zijn dit juist de gebieden waar het ertoe doet.”
Waar ben je op het moment mee bezig en wat zijn je plannen voor de toekomst?
“Momenteel ben ik me aan het oriënteren op verschillende projecten. Het liefst zou ik willen werken met voormalige strijders. Dit is helaas als niet-Colombiaan niet zo eenvoudig, omdat het reïntegratieprogramma door een overheidsinstantie wordt georganiseerd waar in principe alleen mensen met de Colombiaanse nationaliteit worden aangenomen. Maar als de FARC straks in zijn geheel de-mobiliseert ga ik ervan uit dat er steeds meer projecten worden opgezet door NGO’s. Ik hoop hier uiteindelijk een plek te kunnen vinden.
Op het moment ben ik samen met enkele mensen uit de filmcrew van het televisieprogramma waaraan ik heb meegewerkt aan het kijken naar een nieuw project. Hierbij denken wij aan een documentaire of ander format over het de-mobilisatieproces of over het dagelijks leven van voormalige strijders in Colombia. Daarnaast geef ik nog 9 uur in de week Engelse les aan kinderen en geef ik af en toe gastlessen aan de katholieke universiteit over verschillende sociale- en interculturele thema’s.”
*Dit programma heeft helaas geen ondertiteling.
Foto homepage gemaakt door Bart Dijkstra 2016 – “Voor de vrede en het leven, Antropologie”